W programie Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej i Świątynia Sztuki, czyli Zamek w Gołuchowie – rezydencja Jana hrabiego Działyńskiego i Izabeli z Czartoryskich.
„Rysunek to nie tylko linia – to myśl i rytm, które prowadzą rękę artysty” – dzień drugi XX Ogólnopolskiego Seminarium Historyków Sztuki w Muzeum Okręgowym Ziemi Kaliskiej, gdzie mieści się Sala Tadeusza Kulisiewicza. Wybitny malarz i grafik, który mawiał też „Sztuka zaczyna się tam, gdzie kończy się słowo”, zasłynął więc portretami skończonymi często też kilkoma zaledwie liniami.
Wprzęgnięty w politykę partii komunistycznej, co kilkakrotnie podkreślali prelegenci, służył zbrodniczej ideologii, z profitami w postaci wielokrotnych i długotrwałych podróży, interkontynentalnych nawet w okresie stalinowskim – artysta deklarujący brak zainteresowania polityką, aby stać się, jak by to ujął Władimir Ilijcz Lenin, pożytecznym idiotą (ros. полезный идиот), uwieczniającym np. Prezydenta Bolesława Bieruta (agenta NKWD i Gestapo).
Ale potem pracując nad cyklem „Brazylia” pisał: „starałem się zachować w sobie – piękno i niezwykłość pejzażu brazylijskiego – jego dziwne góry, morze, starą architekturę barokową, mądrość i nowoczesność budowli” – podzielając opinię, docenimy pracę (pióro, pędzel, tusz, akwarela, 1963) z ikonami modernistycznej architektury i sztuki w Brasílii – nowej stolicy: Katedrą Matki Bożej z Aparecidy i Parlamentem (arch. Oscar Niemeyer) oraz rzeźbą Os Candangos (Bruno Giorgi).
Godna uwagi zrekonstruowana pracownia z mirabiliami zwożonymi z całego świata, 38 szkicownikami, „Kwiatami polskimi” Juliana Tuwima z dedykacją „Kochanemu Tadeuszowi J.T.”. 1300 prac w Kaliszu, pozostałe np. w Muzeum Narodowym w Warszawie, Krakowie i Poznaniu, British Museum, Musée du Louvre, Museum of Modern Art w Nowym Jorku.
Wystawa Sztuki i Grafiki w Muzeum Okręgowym Ziemi Kaliskiej – skromna ekspozycja galerii obrazów, ale są dwie prace Olgi Boznańskiej z gromadzonej w Paryżu kolekcji kaliskiego malarza Józefa Wanata i obraz pochodzącego także z Kalisza Jana Tarasina, wybitnego malarza, grafika, rysownika, fotografa, rektora Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie.
Do tego kolekcja sreber stołowych z kaliskich warsztatów złotników XIX wieku: sztućce, cukiernice zamykane na kluczyk, patery, serwetniki, solniczki, imbryk, buliera, objaśniacz do świec, lichtarze.
Wyróżniony Złotą Pinezką przez użytkowników Map Google (2023) Zamek w Gołuchowie. Wzniesiony na przeł. XVI/XVII w. przez Rafała Leszczyńskiego, przebudowany w XIX w. na wzór renesansowych zamków nad Loarą przez Jana hrabiego Działyńskiego i Izabelę z książąt Czartoryskich, których zbiory przeniesione z Paryża (m.in. Leonardo, Rafael, Rembrandt) do Puław, potem Krakowa i Gołuchowa stały się jedną z najważniejszych prywatnych kolekcji dzieł sztuki i narodowych pamiątek w Europie.
Tu znajdował się największy, po British Museum, zbiór ceramiki antycznej, tzw. wazy gołuchowskie z VII-III w. przed Chr. – 259 naczyń egipskich, attyckich, kartagińskich, cypryjskich, galijskich. Decyzją Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego prof. dr. hab. Piotra Glińskiego w 2016 roku zamek został odkupiony od Fundacji Książąt Czartoryskich przez Skarb Państwa (20 mln PLN).
Część kolekcji mogli podziwiać uczestnicy XX Ogólnopolskiego Seminarium Historyków Sztuki, rozpoczynając zwiedzanie od projekcji filmów z cyklu „Muzeum utracone. Przywraca pamięć” w podziemiach dawnej zbrojowni, ze zdjęciami pierwotnej Sali Muzealnej Antoniego Pawlikowskiego z 1905 roku, poprzez Salę Polską z portretami twórców gołuchowskiej Świątyni Sztuki.
Wśród komnat Zamku w Gołuchowie Sala Królewska (sypialnia) z renesansowym kominkiem i drzwiami (1557), którą zdobi dyptyk „Mater Dolorosa” i „Ecce Homo” ze szkoły Dierica Boutsa (ok. II poł. XV w., olej, tempera, deska, 2 × 42 cm × 32 cm), skradziony przez Niemców, na wniosek restytucyjny (2021) Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego prof. dr. hab. Piotra Glińskiego rewindykowany z Museo de Pontevedra w Hiszpanii (2023), a także wizerunki św. Jakuba Starszego i św. Barbary (Niemcy Południowe, XV w., olej na desce) oraz odzyskana niedawno tapiseria „Scena w ogrodzie” (Flandria, XVII/XVIII w.).
Uwagę przyciąga Biblioteka i portret księcia Adama Jerzego Czartoryskiego (Leon Horowitz, ok. 1880, olej na płótnie, wg fotografii Félixa Nadara, ok. 1861), syna księżnej Izabeli (dla niej nabył Leonarda, Rafaela i Rembrandta), ojca księżniczki Izabeli, żony Jana hrabiego Działyńskiego oraz Salon ze złoconym i polichromowanym stropem wzorowanym na stropie sali jadalnej Hotelu Lambert w Paryżu, malowanym przez Charlesa Le Bruna oraz reprezentacyjne schody w konwencji historyzmu II poł. XIX wieku.
Arboretum w stylu angielskim przy Zamku w Gołuchowie obejmuje niemal trzykilometrowy odcinek Doliny Trzemny, dopływu Prosny. Jeden z najstarszych i największych parków założonych w II poł. XIX wieku, którego twórcami było hrabiostwo Działyńskich – Jan i Izabela z książąt Czartoryskich oraz zatrudniony przez nich ogrodnik Adam Kubaszewski.
Naturalistyczny projekt z kolekcjami dendrologicznymi, wśród których należące do najstarszych i najpiękniejszych w Polsce dęby szypułkowe, lipy drobnolistne, graby pospolite, daglezje zielone, sosny rumelijskie, dąb błotny, cypryśnik błotny, cyprysik nutkajski, strączyn żółty. Aleje lipowo-grabowa, lipowa, świerkowa, daglezjowa oraz dębowo-grabowa tworzą „żywe muzeum drzew”, które rocznie odwiedza ok. ćwierć miliona turystów.
Na zakończenie XX Ogólnopolskiego Seminarium Historyków Sztuki – cyfrowy gadżet przed Ratuszem w Kaliszu – symbol upadku słynnej Fabryki Fortepianów i Pianin „Calisia” Arnolda Fibigera (Grand Prix: Paryż 1906, Londyn 1906, złote medale: Londyn 1907, Wilno 1928, Poznań 1929, Warszawa 1932, srebrny medal: Frankfurt nad Menem 1973).
Produkcja instrumentów tylko w 1966 roku osiągnęła 2200 pianin i 20 fortepianów, z czego ok. 1,5 tys. wyeksportowano do 30 krajów. Fabrykę w ramach transformacji ustrojowej zamknięto (2007), markę sprzedano do Pekinu i zlikwidowano (2011), budynek przejął Hilton Worldwide (2019).
Tymczasem już w 2003 roku produkcję fortepianów i pianin w Kaliszu rozpoczęła niemiecka firma Schimmel Pianos z Brunszwiku (Dolna Saksonia) – zatrudniając absolwentów miejscowego Technikum Budowy Fortepianów sprzedała dotychczas ponad 20 000 instrumentów na całym świecie, m.in. serii „Wilhelm Schimmel”.
Dla porównania z losami „Calisii”: markę „Fazioli Pianoforti”, której fortepiany wybrali laureaci I Nagrody Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego im. Fryderyka Chopina (2021, 2025) stworzył meblarz Paolo Fazioli w 1981 r. we wsi Ronche koło Sacile (region Friuli-Wenecja Julijska, Włochy), gdzie do dzisiaj znajduje się jej siedziba.
Kilka ujęć z cyklu Kalisz by Night, z Ratuszem i Katedrą św. Mikołaja Biskupa.
Zdjęcia: Marek Mroczkowski, Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej, Muzeum Historii Przemysłu w Opatówku
